Một góc Làng Thái cổ Mường Đán Ảnh: Hà Huy.
Chuyện lập Mường
Cụ Hà Thị Thiết (bản Na Xái, xã Hạnh Dịch, huyện Quế Phong – Nghệ An), cười vồn vã đón khách. Bà nhắc đi nhắc lại rằng, đây là Mường Đán! Mới hay, Mường Đán xưa của bà đã được tách thành hai bản: Na Xái và Hủa Mương. Theo bà, dù được tách thành hai bản nhưng bà con vẫn cứ nói mình là người Mường Đán. “Không ai quên được tên mường mô” – bà Thiết khẳng định. Bà nói, Mường Đán có từ bao giờ, không ai biết nữa, chỉ biết là lâu lắm rồi, từ ngày xửa ngày xưa…
Và câu chuyện lập Mường được bà Thiết thủ thỉ kể: Ngày xửa ngày xưa, tổ tiên của bà, người Thái Thanh từ miền Tây Bắc, nghe đâu là từ Điện Biên, Lai Châu dắt díu nhau đi tìm vùng đất mới. Họ đi hết ngày này qua tháng khác, cứ theo hướng Nam mà đi, đi miết, chia thành từng nhóm để đi. Có những nhóm phải dừng lại vì không đủ sức đi tiếp. Đến miền Tây xứ Nghệ, tổ tiên bà đã men theo dòng Nậm Việc, xuôi về một thung lũng nho nhỏ, xung quanh bao bọc bởi nhiều ngọn núi, rừng mọc đầy cây sa mu. Thung lũng không lớn nhưng đất đai màu mỡ, có suối Nậm Việc trong xanh bốn mùa. Bà con quyết định dừng chân lập Mường. Mường Đán của bà ra đời từ đó.
Câu chuyện của bà Thiết đã giải đáp băn khoăn của tôi: nhà sàn người Thái ở Mường Đán được lợp bằng gỗ sa mu, một đặc trưng của người Mông mới phải. Bà nói, sa mu đầy rừng, lại chịu được nắng mưa, thế là ông cha đã dùng nó để lợp nhà. Mái nhà sa mu của người Thái ở Mường Đán khác hẳn với mái nhà người Mông, gỗ được cắt nhỏ, vuông vắn, nên lợp lên rất đẹp, ngay hàng thẳng lối như kẻ chỉ. Đúng là trong “cái khó nó ló cái khôn”, mái nhà gỗ sa mu là một sự sáng tạo của tổ tiên bà Thiết.
Người Thái ở Mường Đán vẫn giữ nguyên nghề xưa, trồng bông dệt vải, trồng cây quế và biết canh tác lúa nước từ rất sớm. Bà Thiết cũng không biết cây quế ở Mương Đán có từ bao giờ, chỉ biết lớn lên đã thấy bạt ngàn rừng quế. Nghề trồng bông dệt vải được mẹ, được bà dạy cho từ thời còn tấm bé. Từ bao đời nay, đêm Mường Đán không thể thiếu tiếng thoi đưa lách cách, tiếng cười nói rộn ràng. Nông nhàn, đàn bà con gái lại tỉ mẩn từng đường kim, mũi chỉ, từ đơn giản đến những hoạ tiết phức tạp được phụ nữ Mường Đán miệt mài thêu dệt. Vì thế mà thổ cẩm ở Mường Đán nức tiếng khắp các chợ.
Người Mường Đán rộng bụng, mến khách, thích giao lưu, nhưng không vì thế mà nhạt phai truyền thống cha ông. Mường Đán còn lưu giữ gần như nguyên vẹn các làn điệu dân ca, dân vũ cổ. Mỗi khi vào hội, già trẻ gái trai hết mình với những lời ca, điệu múa của dân tộc mình. Những điệu Khắp, Lăm, Nhuôm, Xuối Lai…vang lên như không bao giờ dứt cùng với tiếng cồng chiêng, khèn, pí…hoà trong tiếng gió, tiếng núi giữa đại ngàn Pù Hoạt và lâng lâng men rượu cần, Mường Đán như trở về với ngàn xưa…
Thác 7 tầng ở Mường Đán Ảnh: Sách Nguyễn.
Về Mường Đán tắm thác Bảy Tầng
Ông Lô Văn Chiến - Chủ Homestay ở đây tỏ ra rất hãnh diện về Mường Đán. “Khó ở đâu có làng Thái cổ mà những nếp nhà sàn lại lợp bằng gỗ sa mu như ở Mường Đán” – ông Chiến nói với giọng đầy tự hào. Cũng theo ông Chiến, Mường Đán quê ông còn nổi tiếng với cây quế Quỳ. Một thời gian dài chạy đua với cái đói, người dân quê ông phải lãng quên cây quế để chạy theo những giống cây ngắn ngày. Nay đời sống khấm khá hơn, cây quế Quỳ lại được ươm trồng để phát triển kinh tế. So với các cây trồng khác thì quế Quỳ có thời gian sinh trưởng dài hơn, nhưng về hiệu quả kinh tế thì quế Quỳ ăn đứt. Mới vài năm trở lại đây, diện tích cây quế Quỳ đã tăng nhanh chóng, có đến 2/3 số hộ của hai bản Na Xá và Hủa Mương phát triển loại cây này. Đoạn ông chỉ tay về hướng Nậm Việc, nói: Có rất nhiều đoàn khách đến với thác Bảy Tầng và bản Thái cổ Mường Đán. Đoàn thì trải nghiệm, đoàn thì nghiên cứu, có cả khách ta lẫn khách Tây, chắc chắn Mường Đán sẽ thu hút được du khách muôn phương.
Trở lại với Mường Đán, đúng như lời người dân vẫn kể “Tắm thác Bảy Tầng, khám phá pay sừng, ngủ đêm Mường Đán… thì còn gì bằng”. Và, tôi phải lỗi phép nhà thơ Quang Dũng, xin được đổi địa danh trong thơ cụ để trả lời câu hỏi của người bạn đường: Hồn về Mường Đán chẳng về xuôi…